Özbekistan’ın Doğalgazı Net İthalatçı Haline Gelmesi
Özbekistan’da doğal gaz kıtlığı, ulusal ekonomiyi ve halkın yaşam kalitesini ciddi şekilde etkilemiştir. Kış aylarında ısınmasız evler, metan dolum istasyonlarında uzun kuyruklar ve on binlerce girişimcinin gaz ağından kesilmesi yaygındır. Bu zararlar belirlenememiş durumda ve genellikle “genel bir sorun” olarak değerlendirilir veya “anormal kışların” suçlanır.
Güncel verilere göre, Özbekistan’ın elektrik üretiminin %70’in üzeri doğal gaza dayanıyor. Ancak gaz üretimi sürekli olarak azalmaktadır. 2010 ile 2023 arasında üretim neredeyse %30, yani 19,2 milyar metreküp düşmüştür.
Bu dönemde doğal gaz üretiminin %30 küçüldüğünü gösteren istatistikler bulunmaktadır.
Azalan trend bu yıl da devam etmiştir. Örneğin, Ocak’tan Kasım’a kadar gaz üretimi 40,7 milyar metreküp olmuş, bu da 2023 yılının aynı dönemine göre %4,7 daha azdır. Durum gelecek yıl daha da kötüleşebilir. Özbekistan’ın en büyük gaz üreticisi Uzbekneftegaz, 2025 yılında 26,5 milyar metreküp doğal gaz üretmeyi planlamaktadır. Bu, 2024 tahmininden 2,8 milyar metreküp ve 2022 üretim miktarından 5,7 milyar metreküp daha azdır.
Milyarlarca dolar borç alarak gaz üretimini artırmaya çalışmasına rağmen sonuçlar beklenilenin altında kalmıştır. Örneğin, Uzbekneftegaz gelecek yıl üretim projeleri ve jeolojik araştırmaları finanse etmek için 2 milyar dolar yabancı kredi çekmeyi planlamaktadır.
Özbekistan uzun yıllar boyunca bir gaz ihracatçı ülke olmuştur. Ancak ihracatlar 2020 yılından itibaren düşmeye başlamıştır.
2017 yılında gaz ihracatı 1,39 milyar dolar iken, 2018 yılında 2,42 milyar dolar, 2019 yılında 2,26 milyar dolar olmuş, ancak pandemi yılı olan 2020’de 478 milyon dolara gerilemiştir. 2021’de ihracatlar biraz toparlanarak 717 milyon dolar olmuş, sonra 2022’de 911 milyon dolar ve 2023’te 530 milyon dolar olmuştur.
2018 ile 2023 arasında gaz ihracat geliri yaklaşık 4,6 kat azalmıştır.
Üzbekistan’ın gazı başta Rusya, Çin ve Kırgızistan gibi ülkelere ihracat edilmekteydi. Ancak gaz ihracatı Rusya’ya 2020 yılında sona ermiş ve Çin’e yapılan teslimatlar da azalmaya başlamıştır.
Geçen yıldan itibaren yetkililer, yerli kıtlıkları tazmin etmek için Türkmenistan ve Rusya’dan gaz ithal etmeye başlamışlardır. Örneğin, 2023 Ağustos’unda Özbekistan, yılda 2 milyar metreküpe kadar gaz ithal etmek için Türkmenistan ile kısa vadeli bir anlaşma imzalamıştır. Ekim ayında ise Rus gazı Kazakistan üzerinden Özbekistan’a ulaştırılmaya başlanmıştır. Sonuç olarak, yıllar boyunca etkisiz ekonomik ve enerji politikaları, gaz zengini bir ülkeyi yabancı ithalatlara bağımlı hale getirmiştir.
2023 yılında Özbekistan, 695 milyon dolar değerinde gaz ithal etmiş, bu rakam bu yılın ilk 11 ayında 959 milyon dolara çıkmıştır.
Enerji Bakanı Jurabek Mirzamakhmudov’a göre, Ustyurt sahalarında yapılan keşif çalışmaları sonuç vermezse, gaz ithalatı 2030 yılına kadar yıllık 10-11 milyar metreküpe çıkabilir.
Gaz ithalat anlaşmalarının şartları gibi diğer anlaşmalarda, gaz ithalatı kontratlarının detayları gizli tutulmaktadır. Rus medyası, Özbekistan’ın geçen yıl Kazakistan üzerinden Rus gazı 1.000 metreküp başına yaklaşık 160 dolar fiyatla ithal ettiğini bildirmiştir. Buna karşılık, Kırgızistan’ın yaklaşık olarak 1.000 metreküp başına Rus gazı 112 dolar fiyatla aldığı belirtilmektedir.
Özbekistan’da gaz ithalatı ve ihracatı arasındaki ticaret açığı, 2023 yılında 165 milyon dolar ve 2024’ün ilk 11 ayında 959 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.
Dünya genelinde birçok ülke, Özbekistan’ın komşusu Türkmenistan dahil olmak üzere doğal gaz bakımından zengindir. Statista’ya göre, Türkmenistan’ın kanıtlanmış doğal gaz rezervleri yaklaşık 14 trilyon metreküp olarak tahmin edilmekte ve bu da Rusya, İran, Katar ve ABD’den sonra dünya sıralamasında beşinci sırayı almaktadır. Türkmenistan, büyük ölçekli endüstriyel üretimden yoksun olduğundan, gazının çoğunu ihraç etmektedir. Son yıllarda Türkmenistan’ın gaz üretimi önemli ölçüde artarak, 2020’de 66 milyar metreküp iken 2023’te 80,6 milyar metreküpe ulaşmıştır.
Türkmenistan’ın başlıca gaz müşterileri geleneksel olarak Çin, Rusya ve İran olmuştur. Ancak bu yaz gaz tedarikleri Rusya’ya sözleşmeleri sona erdiğinde durmuştur. 2019 anlaşması gereği Türkmenistan’ın Gazprom’a yılda en fazla 5,5 milyar metreküp gaz tedarik etmesi gerekiyordu. Bu durumda Türkmenistan, gazını yeni alıcılar bulmak zorundadır. Avrupa’ya, Trans-Kaspı boru hattı üzerinden bir gün ihracat yapmak uzun vadeli bir olasılık oluştururken, TAPI (Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan) boru hattının inşasına büyük yatırım gerektireceğini ve yıllar alacağını göz önünde bulundurmak gerekir.
Bu durum, Özbekistan’a enerji sorunlarını uygun maliyetli, konforlu ve uzun vadeli çözme fırsatı sunmaktadır. Kasım ayının başlarında, her iki ülke de gaz arzını artırmak için bir anlaşma duyurmuştur. Ancak henüz uzun vadeli bir sözleşme hakkında bilgi bulunmamaktadır.
2021 yılı itibariyle, Özbekistan’ın kanıtlanmış doğal gaz rezervleri tahmini 1,867 trilyon metreküp olarak gösterilmektedir. Mevcut üretim seviyelerine bakıldığında, bu rezervlerin en az 34 yıl boyunca yetecek kadar olduğu tahmin edilmektedir. 2021 Şubat’ında, eski Enerji Bakanı Alisher Sultanov, “gazımızla üç Özbekistan’ı idare edebiliriz” diyerek gaz rezervlerine vurgu yapmıştır.
2023 Ağustos itibarıyla, Özbekistan’ın toplam rezervi 1,854 trilyon metreküp olan 296 petrol ve gaz sahasına sahip olduğu rapor edilmiştir. Bunların içinde, ülkenin rezervlerinin yarısını oluşturan 933 milyar metreküpe sahip olan 122 saha Özbekneftegaz’a aittir.
OPEC, Özbekistan’ın gaz rezervlerini 1,522 trilyon metreküp olarak tahmin etmekte ve bu da küresel rezervlerin %0,74’ünü temsil ederek dünya genelinde 22. sırada yer aldığını belirtmektedir. Başka bir uluslararası kaynak ise Özbekistan’ın rezervlerini 1,841 trilyon metreküp olarak listelemekte ve bu da gaz zengini ülkeler arasında 17. sıraya yerleştirmektedir.
Özbekistan’ın büyük rezervlerine rağmen neden ithalata dayanmış olduğu sorusu akla gelmektedir. Geçen yıl kabul edilen “Özbekistan 2030” stratejisi, doğal gaz üretimini yılda 62 milyar metreküpe çıkarmayı amaçlamaktadır. Bu, yedi yıllık bir süre zarfında üretimin %33 artışını temsil eder.
Ancak üretim azalmaya devam etmektedir. Yetkililer bunu birçok sahada teknolojik ve ekonomik zorluklara, artan üretim maliyetlerine ve yatırım ihtiyacına bağlamaktadırlar. Üretimi artırmak için programlar, yabancı krediler ve önemli bütçe tahsislerine rağmen, sonuçlar istenilen seviyede olmamıştır. Ülke, giderek daha fazla yabancı pazarlara bağımlı hale gelmektedir.
