Rusya Orta Asya’da STK Avına Çıkıyor, STK’ların Zaten Yeteri Kadar Sorunu Var
Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu geçtiğimiz hafta Orta Asya bölgesinde “pro-Batı” STK’lara karşı “önleyici tedbirler” alacaklarını söylediğinde, bu sözlerini Dünya STK Günü’nde söylediğinin farkında olmayabilir.
Rusya’da pek kutlanmayan bir tarih olan bu günde, en çok ses getiren ve politik olarak aktif olan bazı karşı kuruluşlar son yıllarda “yabancı ajanlar” ve “istenmeyen kuruluşlar” ilan edildi veya kapatıldı.
Şoygu, Orta Asya’daki “karmaşık” durumu anlattığında, bölgede faaliyet gösteren “100’den fazla büyük pro-Batı sivil toplum kuruluşu”ndan bahsetti. Afganistan’dan gelecek muhtemel militan saldırılarla ve yakın gelecekte Orta Asya ülkelerinde uyuşturucu üretiminde artış beklenmesiyle birlikte, sivil toplum kuruluşlarını bölge için bir varoluşsal tehdit olarak görüyor – veya en azından Rusya’nın çıkarları için böyle görüyor.
Şoygu, 27 Şubat’ta, Kremlin’in Ukrayna’ya tam ölçekli işgalini ifade etmek için kullandığı terimi kullanarak, “bu sivil toplum kuruluşlarının, bölgesel ülkeler ile Rusya Federasyonu arasındaki askeri-teknik, ekonomik ve kültürel işbirliğini azaltmak amacıyla anti-Rus faaliyetlerini önemli ölçüde artırdığını” şikayet etti.
STK’ların Moskova’nın komşu ülkelerdeki etkilerini zayıflatabileceğinden şüphe duyan Rusya’ya yönelik paranoyanın analistlere göre yeni olmadığını belirtti.
Carnegie Rusya-Avrasya Merkezi’nde bir araştırmacı olan Temur Umarov, “Rus liderliği, Batılı ülkelerin, STK ağları aracılığıyla demokratik olmayan ülkelerdeki rejimleri yıkmaya çalıştığını ya da kendine inandırmaya çalıştığını” belirtti.
Umarov’a göre, “Rusya uluslararası toplumla izolasyon halinde olduğunda ve çatışma içinde olduğunda, retoriği internetten okullara ve diğer ülke topraklarına kadar Batılı etkiyle mücadele üzerine yoğunlaşacak.”
Shoigu’nun yorumları, STK’ların yaptığı dış müdahaleye atıfta bulunarak, meridyenlendiği için dikkate alındığında, çoğu Orta Asya ülkesi Rusya ile en azından aynı çizgide – hatta çoğu zaman sivil toplum gruplarına baskı yapıyor.
Peki, Shoigu’nun aklında hangi Orta Asya ülkeleri olabilirdi?
Kazakistan, Shoigu’nun açıklamalarına yanıt veren tek ülke oldu.
Şubat 2022’de Rusya’nın Ukrayna’ya tam ölçekli işgaline başlamasından bu yana, çatışmada tarafsız kalan Kazakistan, diplomatik açıklamaları kullanarak kendisini ve kuzey komşusu arasında bir mesafe koymaya çalıştı.
Ancak gerçek şu ki, Kazakistan bazen STK’lar için en rahat yer olmamıştır.
NeMolchi.KZ (Sessiz Kalma) kadın hakları grubunun başı olarak tanınan Dina Smailova’ya sorun. Ev içi şiddet ve tecavüze uğrayan kurbanları savunmasıyla tanınan Smailova şu anda yurtdışında yaşıyor ve ülkesine dönerse büyük çaplı dolandırıcılık suçlamalarıyla karşılaşacak.
Talep edenlere ücretsiz hukuki hizmetler sunan önemli bir STK olan İnsan Hakları Koruma Merkezi’ni 2023’te bir mahkeme, tüzüğünde ihlaller olduğu gerekçesiyle kapattı.
Kazakistan ayrıca yabancı fon alan sivil toplum kuruluşlarını yakından takip ediyor, düzenli olarak güncellenen bu grupların listesini yayınlıyor ve başka kuruluşlara kayıt vermeyi reddediyor.
Ancak şimdi, Rusya’nın izlediği adımlar nedeniyle Kazakistan, Orta Asya’nın en STK-dostu ülkesi olma yolunda ilerleyebilir. Bu konuda şanslı bir durum ama eski “STK cenneti” olan Kırgızistan, Rusya’nın adımlarını takip ederek, en açık şekilde takip eden ülke oldu.
22 Şubat’ta Kırgız parlamentosu, dış temsilciler olarak kabul edilen kuruluşlara katı düzenlemeler uygulama izni verecek olan tartışmalı bir yasa tasarısının ikinci okumasını kabul etti.
Orijinal metinden %90’dan fazla kopyalama yapılan yasa tasarısının, daha sonra daha da ağır cezalara neden olacak şekilde genişletilen 2012 Rus yabancı ajanlar yasasına benzediği bir STK olan Hukuk Kliniği Adilet tarafından yapılan analizle ortaya çıktı.
Kırgızistan’ın yasa tasarısındaki Rusya bağlantısı burada da bitmiyor. Politklinika’ya göre bu yasayı başlatanların başından biri olan Nadira Narmatova, Kırgızistan’ın ikinci büyük şehri Oş’ta Rusya konsolosluğunun bulunduğu binanın tapularına sahipti.
Bu durum, Narmatova’yı kendisini “yabancı ajan” yapmaz mıydı, Politklinika incelemesinde yer alan önermeyle alaycılığın biraz ötesinde bulunan bir soru.
Geçen ay yasaya karşı çıkan az sayıda milletvekillerinden biri tarafından mecliste tekrar sorulan bu soruya Narmatova, binayı hala Rusya’ya kiraladığını ve bu durumun STK’lar konusundaki görüşlerini etkilediği önerisiyle ilgili üzüntü duyduğunu kabul etti.
Ancak Narmatova, tüm bu durumlarında bir yan gösteri olmasına rağmen, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadyr Capanov’un onayı olmadan yasa tasarısının bu ilerlemeyi kaydetmesi mümkün olmazdı.
Capanov, 2020’de iktidara geldiğinden bu yana, Moskova’dan gelen bir emre ihtiyaç duymadan, ajitasyon yapan, gazetecileri ve siyasi muhalifleri hapseden aktivistleri hapsetme eğiliminde olduğunu gösterdi.
Bu anlamda, Carnegie’den Umarov’a göre, Rusya sadece “otokrasi yolu izleyen Kırgızistan liderliğini destekliyor.”
Şu anda 7 milyon nüfusa sahip olan Kırgızistan’da 29.000’den fazla STK kayıtlı, – Kazakistan’ın yaklaşık 20 milyon nüfusuna sahip olması nedeniyle, bu rakam neredeyse iki katıdır.
Orta Asya’nın sivil alanı olan Türkmenistan hala STK çöplüğüyken, bölgenin en fakir ülkesi olan Tacikistan ise aynı yönde gidebilir.
Tacikistan’da, 2022’nin tamamını ve 2023’ün ilk yarısını kapsayan dönemde, NGO kapatmaları kayıtları aşmış, önde gelen bir STK olan İnsan Hakları Koruma Merkezi gibi kuruluşlar, tüzüklerindeki ihlaller nedeniyle mahkeme tarafından kapatılmıştır.
En kalabalık Orta Asya ülkesi olan yaklaşık 35 milyon nüfuslu Özbekistan’da yaklaşık 9.000 STK olduğu biliniyor. Ancak hükümet destekli bir düşünce kuruluşu olan Yuksalish’e göre, bunların çoğu aslında hükümet tarafından organize edilen sivil toplum kuruluşlarıdır ve STK’ların yasal olarak yurtdışından fon alabildikleri miktar yetersizdir.
Ukrayna’da 2017’de dokuz yıl hapis cezasından sonra serbest bırakılan Özbekistanlı insan hakları savunucusu Agzam Turgunov, insan hakları örgütü olan İnsan Hakları Evi’ni kayıt altına almaya yönelik bir başvurusunun Tashkent mahkemesi tarafından 14. kez engellendiğini öğrendi.
Rusya’nın “önleyici tedbirler” mi? Bunlara hiç gerek yok.
