Ukrayna’daki İki Yıllık Savaşın Orta Asya’yı Nasıl Değiştirdiği
Rusya’nın Ukrayna’daki savaşı üçüncü yılına girerken, etkileri küresel boyutta oldu ve uzun süren çatışma siyasi varsayımları altüst etti, ekonomileri yıprattı ve jeopolitik yeniden dengeleme kapılarını açtı.
Belki de Rusya’nın istilasının dalga etkileri Orta Asya’da daha güçlü hissedildi, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan, 24 Şubat 2022’den bu yana çok farklı bir dünya ile başa çıkmak zorunda kaldılar.
Moskova uzun süredir bölgenin önde gelen dış oyuncusu olmuştu, ancak savaş Orta Asya’daki Rusya algısını değiştirdi ve bu da Çin, Türkiye, Amerika Birleşik Devletleri ve AB için fırsatlar yarattı.
Ancak Orta Asya’da önemli ekonomik, sosyal ve politik değişimlerin ardından, gelecek ne olacak?
Ukrayna’daki savaşın Orta Asya’yı nasıl değiştirdiğini ve gelecekte nereye gidebileceğini daha iyi anlamak için RFE/RL, beş önde gelen uzmana ve gazeteciye bölgenin nasıl değiştiğini ve gelecekte nereye gidebileceğini açıklamalarını istedi.
Rusya ile Yeni Bir Normal Bulma
Carnegie Rusya-Eurasya Merkezi’nde bir araştırmacı olan Temur Umarov’a göre, başlangıçta Orta Asya’da Rusya’yla işbirliğinin mümkün olmayacağına dair yaygın bir inanç vardı. Ancak savaşın son iki yılı, Rusya’nın izolasyonu ve ekonomik zorluklarına rağmen, bölge için hala önemli bir ortak olduğunu ortaya çıkardı.
İki yıl sonra, hala bazı sektörlerde Moskova’nın Orta Asya’daki otoriter rejimler için değerli bir ortak olduğu, Rusya’nın da aynı şekilde bölgenin beş ülkesini giderek daha kullanışlı hale getirdiği sektörler bulunmaktadır.
Orta Asya’da, toplumsal görüşler Rusya’ya karşı evrildi. İnsanlar Rusya’yı artık farklı bir bakış açısıyla algılıyor. Orta Asya Barometresi ve Demiscope tarafından yürütülen anketler bu değişimi doğruluyor ve kuzey komşusuna yönelik yaygın bir hoşnutsuzluğun yeni bir trendini vurguluyor. Ukrayna’daki savaş, kamuoyunun yeniden şekillenmesinde kilit bir rol oynamıştır. Rusya’nın Ukrayna’yı istilası, küresel toplumun Orta Asya’ya artan ilgisini çekti ve bölge şimdi uluslararası gündemde kendini buluyor.
İleride, Orta Asya ülkeleri kritik bir gündemle karşı karşıyadır. İlk olarak, uluslararası toplumla aktif bir şekilde ilişki kurmaları gerekmektedir, ancak bu dış finansal ve siyasi fırsatları iç ilerleme olarak dönüştürme zorluğu bulunmaktadır. İkincisi, Rusya ve diğer küresel oyuncularla ilişkilerinde hassas bir denge kurmaları gerekmektedir. Rusya’nın eylemlerine körü körüne destek verme izlenimi yaratmaktan kaçınırken, aynı zamanda Moskova’nın anti-Rusya olmakla suçlayacağı suçlamalardan da kaçınılmalıdır. Bu dengeyi sağlamak, Orta Asya’nın gelecekteki istikrarı ve refahı için hayati öneme sahip olacaktır.
Kazak Diplomasisini Sınamak
Almatı’da RFE/RL Orta Asya muhabiri Chris Rickleton’a göre, Rus kuvvetlerinin Ukrayna şehirlerini bombardımana başlamasından sadece birkaç hafta önce, Kazakistan Devlet Başkanı Kasım-Jomart Tokayev’in rejimi, 238 kişinin, ülkenin bağımsızlık dönemindeki en kötü karışıklığı yaşadığı Ocak 2022’de ayakta kalmak için Moskova liderliğindeki Birlik Anlaşması Örgütü’nden (CSTO) müdahaleye ihtiyaç duydu.
Ancak savaşın eşiğinde, Kazakistan, doğu Ukrayna’daki Rusya destekli ayrılıkçı varlıkları tanıma olasılığını kesin bir şekilde reddederek beklentilerin ötesine geçti. Birçok yorumcu, Tokayev’i Putin’e müdahalesi için borçlu olarak görmüştü ve Kazakistan’ın tarafsız tavrı Rus milletvekillerinin ve Kremlin propagandistlerinin toplu öfkesine neden oldu.
Bazı yorumcular, iki ülkenin paylaştığı dünyanın en uzun sürekli karasal sınırı olan 7,600 kilometrelik sınıra ve Kazakistan’ın kuzey eyaletlerindeki büyük Rus etnik nüfusa açıkça göndermelerde bulundular. Ancak gerilimli retoriklere rağmen, Tokayev, Moskova ile Astana arasındaki ilişkileri büyük ölçüde istikrarlı tutmayı başardı.
Peki, Kazakistan “iki tabureye oturmayı” nasıl başardı?
Çinin desteği yardımcı oldu.
Eylül 2022’de Çin lideri Şi Jinping, koronavirüsün başlangıcından bu yana ilk yabancı ziyaretini Astana’ya yaptı. Orada, Çin’in “ülkenizin içişlerine herhangi bir gücün müdahalesine kesinlikle karşı çıkacağını” söyleyen dikkate değer bir söz verdi – belki, Moskova kadar Batıya bir mesaj. Bundan sonra, kuzeyden gelen son derece saldırgan alaylar biraz azaldı.
Bu olay, Rusya’nın Ukrayna’daki savaşının Orta Asya’da uluslararası ilişkilerde bir rönesansa ilham verdiğini ve kıdemli bir diplomat olan Tokayev ile Kazakistan’ı merkeze koyduğunu gösteriyor.
Kazak lideri, Eylül’de BM Genel Kurulu’nun yan etkinliklerinde ABD başkanıyla beş Orta Asya liderinin ilk toplantısında Joe Biden’ın yanında gurur verici bir yer aldı. Aynı formatta yapılan görüşmeler, beş liderle Almanya Şansölyesi Olaf Scholz arasında bir sonraki görüşmeleri getirdi, ardından Fransız lideri Emmanuel Macron’un Kazakistan ve Özbekistan’a ziyareti geldi. Tokayev ayrıca Türkiye gibi ülkelerle ve daha geniş bir şekilde Ortadoğu ile ilişkileri güçlendirmeye özen gösterdi.
Bu diplomatik manevra, Kremlin için zorlayıcı ve çelişkili yeni bir mevcut durumu temsil ediyor.
Öncelikle, Moskova’nın daha fazla yalnız, yaptırımlarla vurulan müttefiklere ihtiyacı yok. Ancak diğer taraftan, Kazakistan’ın iki tabure arasında seçim yapmasına sabır taşıyor.
Yeni Fırsatları Değerlendirmek
Glasgow Üniversitesi Eurasia Çalışmaları profesörü Luca Anceschi’ye göre, Rusya’nın Ukrayna’ya invazyonu tarafından getirilen çok kutuplu jeopolitik ortamı başarılı bir şekilde yöneten Orta Asya devletleri gibi görünüyor.
Bölgenin ana oyuncuları olan Kazakistan ve Özbekistan, Kremlin’den destekçileri olarak görünmedikleri bir duruş benimsedi, devam eden istilayı önemli eleştiri almasa da ele almadı.
Bu orta yol, diğer faydalar getirdi ve otoriter bakış açısına sahip liderlere hoş geldi, bölgenin hükümetlerinin kendi ülkelerindeki otoriter gündemlerini yeniden canlandırmada başarı yaşadığı görüldü.
2022’den bu yana, Kazakistan ve Özbekistan, belirlenmiş liderlerinin makamlarını uzatma yolları buldular; Türkmenistan hanedanlık değişimini tamamladı;Tacikistan kendi hanedanlık değişimi için temelleri attı; ve Kırgızistan, başkanın yetkilerini merkezileştirdi ve kişiselleştirdi.
Savaşın ekonomik boyutlarına baktığımızda, Orta Asya, bu savaştan elde ettiği faydalardan bazılarını aldı. Rusya’dan gelen göçmen remitanslarının artması – bölgenin en fakir ekonomileri, yani Kırgızistan ve Tacikistan için hayati önem taşıyan – Rusya ile yapılan ikili ticaretin artması ve bölgenin ekonomik büyümesine katkıda bulunan bu süreçte yükseliş görüldü.
Gelecekte, Batı’nın nasıl yanıt vereceğine ve bu olumlu koşulların orta vadeli olarak kalıp kalmayacağına bağlı olacaktır. Örneğin, yaptırımların ihlal edilmesine yönelik artan dikkat, Orta Asya’nın savaştan elde ettiği ekonomik kazançları azaltabilirken, daha kararlı bir Batı, Kazakistan ve Özbekistan için bu orta yolun işgalini daha rahatsız hale getirebilir.
Çin, Rusya ve Orta Asya
Londra Ekonomi ve Siyaset Bilimi Okulu’nda görevli araştırmacı Giulia Sciorati’ye göre, Rusya’nın Ukrayna’yı istilasından iki yıl sonra, Çin’in Moskova’ya karşı duruşu dengeleme eylemi olmasına rağmen, Çinli diplomatlardan, savaş hakkında daha tutarlı bir retorik geliştirmeye çalıştı ve yüksek düzeyli toplantılar ve dolaylı ekonomik yardımlar aracılığıyla Ukrayna’ya yönelik diplomasi çabalarını artırdı.
Son bir yılda, Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi, Ukrayna meslektaşı Dmitro Kuleba ile görüştü ve 2021’den bu yana boş olan bir Ukrayna büyükelçisine atama yapıldı. Özellikle 2023 Temmuz’unda Ukrayna Başbakan Yardımcısı Taras Kachka, şu ana kadar savaştan sonra en yüksek düzeydeki ziyaretçi olarak Çin’i ziyaret etti.
Bu denge arayışı kolay bir görev değil. Pekin ve Moskova, Kremlin’in istilasından kısa bir süre sonra “sınırları olmayan” bir ortaklık ilan etti ve Çin, bazen garip bir şekilde Rusya ile olan ilişkisini öncelikli hale getirmeye çalıştı, bu da Batı’ya karşı ortak olarak geri itmelerde önemli olduğu düşünülen ve diğer çıkarlar.
Orta Asya’da, bu, Çin’in beş ülke ile Mayıs ayında gerçekleştirdiği tarihi zirveyle görülen bir yol haritası ile takip edildi ve ekonomik ve politik ortaklığı artırmak için adımlar atıldı. Pekin, savaş etrafındaki küresel imajını yeniden şekillendirmeye çalıştı ve çatışmayı sonlandırma çabaları için kendi çözümünü ortaya koydu.
Gelecekte, Orta Asya devletleri için önemli bir soru, aralarında Çin ve Rusya arasındaki gerçek mesafenin ne kadar olduğudur. Pekin ve Moskova her konuda aynı fikirde olmasa da, bölge ve daha geniş mahalledeki çıkarlarını ayırt ettiler ve İran’daki Afganistan, Gazze ve Irak konusunda çatışan pozisyonlarını belirleyici etkiler üzerinde paylaştılar.
Bu, Çin’in Orta Asya ve küresel olarak olumlu bir imaj oluşturmasını sınırlandırır ve bu, ülkenin Moskova ile olan önemli işbirliği tarafından gölgelenir.
Avrasya Ticareti İçin Bir Fırsat
Tiflis Avrupa Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Profesörü Emil Avdaliani’ye göre, Ukrayna’daki savaş, Orta Asya devletlerini dış politikada cesur olmaya teşvik etti ve bölgenin küresel ticaret için bir koridor olarak önemini artırdı.
2022 yılından önce, Avrupa Birliği ve Çin, Asya ile Avrupa arasındaki kuzey ticaret yolunu, Moskova’nın geniş demiryolu ağını ve esnek gümrük uygulamalarını kullanarak yeterli buldu ve Karadeniz’den Hazar’a ve Orta Asya’ya uzanan Orta Koridor’a pek dikkat etmediler.
Ancak Rusya’nın istilasından bu yana, Batılı güçler, Çin, Türkiye ve yol boyunca bulunan küçük devletlerin hepsi bunu genişletme çabaları gösterdi.
Orta Asya ülkeleri için, bu daha fazla alan demektir. Kazakistan açısından, savaş, Astana’ya ağır ekonomik bağımlılığını gözden geçirme ve azaltma fırsatı verdi, resmi ittifaklarına ve çeşitli Rusya yanlısı grupların üyeliğine rağmen. Kazakistan, Orta Koridor’un ana itici güçlerinden biri olmuş, yeni yatırımlar ve ticaret hacimlerinin arttığı bu koridoru oluşturmuştur.
Daha genel anlamda, savaş ve sonrasında Moskova’ya uygulanan Batı yaptırımları, Rusya’yı Orta Asya’da sadece birkaç ana oyuncudan biri haline getirmiştir, diğerleri ise ABD, AB, Hindistan, Japonya, İran, Türkiye, Çin ve Körfez devletleridir.
Bu şekilde, Ukrayna’daki savaş, Orta Asya’da Rus egemenliği dönemine son verdiğini ve ticaret yolları veya siyasi ortaklar şeklinde yeni seçeneklerle yavaş yavaş aşındığını gösterdi.
