Yüzyılların Kazak Halı Dokuma Geleneğini Kutlayan ‘O Halı’ Sergisi
Kazakistan’ın uzun hatıralı halı dokuyucularından gelen miras, 17 Ekim’de Astana’da açılan ve 9 Kasım’a kadar devam edecek olan “She Rug” sergisinde sunulmaktadır. Forte Kulanshi Sanat Alanı, geleneksel Kazak halılarına ve modern zamanlara kadar uzanan dikkat çekici bir koleksiyona ev sahipliği yapmaktadır.
Sergide, sekiz halı ustasının 50’den fazla eseri ve önde gelen koleksiyoncuların halıları bulunmaktadır. Sergilenen sanatçılar arasında Alibay Bapanov, Serzhan Başirov, Malik Mukanov, Botagoz Toles ve Natalia Bazhenova gibi tanınmış isimler yer almaktadır.
Sergide, lifli, tüylenmemiş ve bizkeste (film dantel) olmak üzere üç farklı halı türü bulunmaktadır.
Sergi küratörü, ShyraQ stüdyosunun kurucusu ve yaratıcı direktörü olan Sandugash Beisenbekova, The Astana Times’a verdiği röportajda Shyraq kelimesinin, “karanlıkta ışık” anlamına gelen ve bu serginin özünü özetleyen bir kelime oyunu olduğunu belirtti. Halılar ve çağdaş dokuma ile Kazak bozkırlarının anlatılmamış hikayelerini aydınlatmayı amaçlamaktadır.
Beisenbekova, “Bu dokuma şaheserleri yalnızca birer eser olarak hizmet etmiyor. Bunlar, zorluklar ve cesaretin, özgürlüğün ve aydınlanmanın simgeleri ve mesajlarını halılarına geçiren, büyüleyici bir kültürel mirasa ışık tutan yaşayan bir anlatıdır. Her bir halının karmaşık desenlerinde, göçebelik ruhunun kökenini izleyebilirsiniz – bir ruh ki, anıtsal mimarlık yerine taşınabilirlik ve kimlik üzerine yüzeysel ama derin işaretçilere değer veren bir ruhti” dedi.
“Bu sergi, Kazak topraklarında yaşamış, çalışmış ve eser vermiş tüm halı dokuma ustalarına bir övgüdür” diye ekledi.
Kazak halıcılık geleneği
Halı dokuma, çok eski bir Kazak geleneğidir, ancak dünya genelinde çok iyi bilinmemektedir.
Beisenbekova, “Herkes Türkmen halıları hakkında, Azerbaycan veya Afgan halıları hakkında bilir, ancak Kazak halıları hakkında hiç kimse gerçekten bilmiyor. Halının kökenlerinin Saka dönemine kadar uzandığı biliniyor” dedi.
Sergide, Moğolistan, Rusya ve Kazakistan arasındaki Altay Dağları’ndaki Pazyryk mezarlığı alanındaki en eski Saka halılarından birinin yeniden yaratımı bulunmaktadır. Orijinal Pazyryk mezarlığı halısı, Rusya’nın Sankt-Peterburg kentindeki Hermitage Müzesi’nde bulunmaktadır.
Beisenbekova, “Bu Mereke Aidarsha’nın eseridir. Bu halının motiflerine dayanarak dokudu. Bu halıyı asarak, halı dokumamızın 20. yüzyıldan başlamadığını, halı dokumanın kökenlerinin Saka medeniyetine dayandığını belirtmek istiyoruz” dedi ve sözlerine Saka medeniyetinin M.Ö. 8. yüzyıl ve MS ilk yüzyılara kadar uzandığına atıfta bulundu.
Kazakistan’daki göçebe kabileler, binlerce yıldır anneden kıza geçen desenler kullanarak halılar dokumuşlardır. Koyunları tıraş etme, dokuma ve halıları renklendirme süreci aylar alır.
Beisenbekova, “Göçebe medeniyet başka bir kültürel koda sahiptir. Bunlar maddi değerler değil, ruhsal değerlerdir ve tüm bilgilerimiz, tüm sanatımız ve mirasımızın doruk noktası tekstil objeleridir. Ne yazık ki, bu konuda çok az sanat uzmanı ve antropolog var ve bu çalışma 1940’lar ve 70’lerde Sovyet araştırmacıları tarafından yapılmıştır” dedi.
“Genel olarak, çoğu Kazak, üretim döngüsü açısından dokuma halılardan daha basit oldukları için daha fazla kiiz’e [keçe halı] aşinadır. Halı dokuma biraz zaman alır. Örneğin, ben büyürken büyükannemle, bir yaz boyunca sekiz kiiz yapabilirken, sadece bir dokuma halı yapmak bir yıl sürerdi” diye ekledi.
Halı dokuma, daha yerleşik bir yaşam tarzını gerektirdiğinden, bu zanaat ülkenin kuzey ve batı bölgelerinde daha iyi gelişmiştir.
Kimliğin bir parçası olarak halı
Göçebeler tarafından dokunan halılar, yurtların zeminlerine ve duvarlarına sıcaklık ve süs olarak yerleştirilmiştir, aynı zamanda ailenin serveti ve mirası hakkında bilgi taşıyan semboller olarak da hizmet etmiştir. Bazıları, gelinin çeyizinde özel olarak hediye edilen düğün hediyeleri olarak yapılmıştır.
“Resim yapan çiçek halının yazarı” Natalia Karagoz, Moldova’dan Gagauziya’dan gelen çağdaş bir gerçekçi sanatçıdır ve galeride halılarla başlangıçta ilişkili görünmeyebilecek tek sanatçıdır, ama derin bir bağa sahiptir. Gagauz halkı, Ortodoks Hristiyanlığı seçen bir Türk etnik grubudur. Onun “Carpet Flowers” tablosu, halı çiçek serisinin bir parçasıdır. Kimliği sanat aracılığıyla ifade etmenin önemini The Astana Times’a anlattı.
“Sanatçılar için ya da aslında herhangi bir kişi için kültürünüzü, kimliğinizi, DNA’nızı taşımak önemlidir, özellikle de yurtdışında yaşadığınızda. Ben Moldova’da doğdum ve uzun süre Romanya’da yaşadım” diyen Karagoz, şimdi Kazakistan’da yaşıyor.
“Karalarımızda kilim [halı] dediğimiz, aslında siyah bir arka plan üzerine yapılmışlardır. Neden yaptılar? Çünkü Gagauz halkı tarihinde çok zor bir dönemden geçti. Balkanlar, uzun zamandır savaşlar ve çeşitli anlaşmazlıklar yaşadı. Gagauz halkı hatta dinlerini değiştirmek zorunda kaldı. Benim halkım tarihteki o zorlu bölümü atlattığında ve sonunda Bulgaristan, Sırbistan gibi yerlere veya Moldova gibi daha uzaklara geldiğinde, bana öyle geliyor ki, yaşamlarına biraz ışık katmak ve halılarını kırmızı çiçeklerle süslemek istediler. Bu sadece işlevselliğin ötesindeydi – aynı zamanda güzellik ile ilgili, yaşadıkları alana ışık katmayı, yaşadıkları alanı süslemeyi denemekti” diye açıkladı.
Ziyaretçiler sergi boyunca eski halılardan Sovyet dönemine kadar olan halılara doğru ilerledikçe ulusal kimliğin solmasını, kuşlar ve çiçekler gibi daha evrensel sembollere yol açtığını görecektir.
Kadınların ekonomik güçlenmesi için dokuma
ShyraQ stüdyosunda, Beisenbekova, halı dokuyan kadınları güçlendirerek Kazakistan’ın zengin halı dokuma mirasını canlandırmaya yardımcı olmaktadır.
“Amacımız, yatay halı dokuma yöntemi olan orijinal geleneksel sanatı korumaktır. 90’lara kadar, bu sanat köylerde canlıydı, ancak Türk ve Çinli insanların akınıyla kimse artık yapmıyordu. Bugün pazarda bulunan çoğu halı, o dönemin vintage parçalarıdır. İlk misyonumuz mirası korumaktır çünkü o zamanlarda dokuyan kadınlar 40’lı yaşlarındaydı. Şimdi 60-70 yaşında ve bilgilerini paylaşmadan geçip giderlerse, bu sanat formu da onlarla yok olabilirdi” dedi.
Kazakistan’ın izole köylerindeki birçok kadın için dokuma, geçim kaynağı olabilir ve ShyraQ, Türkistan Bölgesindeki kadınlara iş yapma fırsatı sunmaktadır.
“İkinci hedefimiz, auyl [Kazak köyü] kökenli olarak, kırsal alanlardaki istihdam zorlukları konusunda first hand deneyime sahibim. Aslında, içsel şiddet konusunu konuştuğumuzda, kökenleri genellikle kadınların maddi bağımsızlığına kadar uzanıyor. Bu yüzden şu anda yaklaşık 15 kadın çalıştırıyoruz; bazıları çok çocuklu annelerdir. Onlara küçük dokuma makineleri sağlıyoruz, evde dokurlar ve sonra ürünleri pazara getirmekle ilgileniyoruz” dedi.
